Bomen en hun ecosysteemdiensten
Wat zijn ecosysteemdiensten van bomen?
Ecosysteemdiensten van bomen zijn de diensten en voordelen die mens en natuur direct of indirect ontvangen van bomen en bossen binnen een natuurlijke of stedelijke omgeving.
In het geval van bomen omvatten deze diensten zowel een breed scala aan (ecologisch) regulerende en ondersteunende diensten. Als culturele, sociale en economische (of provisionerende) diensten. Die allen bijdragen aan de kwaliteit van leven en het welzijn van mens en natuur.
Onder regulerende diensten verstaan we de voordelen die bomen leveren op het vlak van luchtzuivering, klimaatregulering, temperatuurregulering, waterbeheer, windbreking en geluidsdemping.
Inhoudsopgave
Toggle
Ecosysteemdiensten van bomen in de stad
Voor bijvoorbeeld bomen in stedelijke gebieden omvatten de belangrijkste ecosysteemdiensten:
- Luchtzuivering: capteren van fijn stof,
- Temperatuurregulering: verminderen van het hitte-eilandeffect door schaduw (niet rechtstreeks kunnen aangestraald worden door de zon) en door verkoeling (omgevingstemperatuur daalt omdat bomen water verdampen via hun bladeren en dit warmte onttrekt ana de omgeving),
- Waterbeheer: groeiplaatsen van bomen kunnen meer stormwater opvangen dan tegenover verharde omgevingen. Waardoor de kans op overstromingen verkleint,
- Biodiversiteitsondersteuning: bomen in steden vormen een hub en habitat voor insecten en kleine dieren. Omdat ze via coridors de bereikbaarheid tussen stedelijke, landelijke en natuurlijke gebieden vergroten en verbeteren,
- Sociale voordelen: om en rond bomen komen meer mensen samen. Waardoor het sociaal contact en sociale cohesie toeneemt.
Diensten met voordelen
Ecosysteemdiensten van bomen zijn dus alle ‘diensten’ die bomen mens en natuur geven via natuurlijke processen.
Dat zijn bijvoorbeeld zuurstofproductie, hout en fruit (productiediensten), maar vooral regulerende en ondersteunende functies. Bomen vangen vervuilende stoffen in de lucht op en slaan schadelijke gassen zoals CO₂ op.
Hun bladeren en bast vangen fijnstof en stikstofoxiden, waardoor de lucht schoner wordt. Ze produceren zuurstof, laten water verdampen om te koelen, en beschermen zo het klimaat.
Bomen ontlasten de rioleringen na een regenbui door water op te nemen; boomwortels en het bodemleven maken de bodem doorlatend, zodat regenwater infiltreert en overstromingen minder snel voorkomen.
Bomen vormen ook het hart van veel ecosystemen. Ze bieden habitat en voedsel aan talloze diersoorten. Van bijen en vlinders tot vogels. En ondersteunen zo een gezonde biodiversiteit.
Daarnaast hebben bomen een cultuur- en welzijnsdienst: groene omgevingen verlagen stress en zorgen voor plezier in het park of de straat. Als je vanuit je huis minstens drie bomen ziet, ga je je rustiger voelen en beter concentreren. In een groene wijk daalt ook je kans op hart- en vaatziekten en slaap je beter. Al deze ecosysteemdiensten samen dragen bij aan jouw fysieke en mentale gezondheid, én aan een leefbare stad.
Voordelen van ecosysteemdiensten door bomen
Luchtkwaliteit
Bomen verbeteren de luchtkwaliteit. Ze nemen luchtverontreiniging op en filteren deze via bladeren en hout.
Zo ‘vangen’ bomen stikstofdioxide, ozon, roet en fijnstof, en zetten CO₂ om in zuurstof.
Bomen in steden dragen bij aan het verbeteren van de luchtkwaliteit door het afvangen van verontreinigende stoffen zoals fijnstof en stikstofdioxide. Dit betekent schonere lucht om in te ademen. Steden met veel bomen hebben gemiddeld minder smog en longklachten.
Onderzoek toont bijvoorbeeld dat stedelijke bomen jaarlijks honderdduizenden tonnen vervuiling uit de lucht halen.
Klimaatregulering als ecosysteemdienst
Bomen helpen ook bij klimaatregulering. Ze verlagen de temperatuur met schaduw en waterverdamping. Een dicht bladerdak kan een buurt tot enkele graden koeler maken dan straten zonder groen.
Zo liet een recent onderzoek in de VS zien dat een boomdekking van zo’n 40% de lucht met 4 – 5°C kan afkoelen. Voor Europese steden geldt dat een volledige boomdekking van rond de 30% kan leiden tot gemiddelde temperatuurdalingen en minder sterfte tijdens hittegolven.
In het algemeen zorgt 30% bladerdek in een wijk voor verkoeling, schonere lucht en een gezondere leefomgeving. Door meer bomen te planten, maken steden duurzame win-winwijken: huizen koelen vanzelf en je zit meer buiten.
Bomen verminderen dus het stedelijk hitte-eilandeffect door schaduw te bieden en door verdamping of evapotranspiratie de omgevingstemperatuur te verlagen. Onderzoek via “Bomen zijn cool” toont aan dat stadsgroen de luchttemperatuur in Antwerpen bijvoorbeeld met gemiddeld 3 à 4°C kan verminderen, vooral tijdens de zomermaanden.
Naast het feit dat bomen natuurlijke airco’s zijn (en dus energie besparen – en hierdoor CO2-uitstoot verminderen), slaan ze ook zelf koolstofdioxide op. Wat ook nog eens bijdraagt aan de vermindering van de koolstofvoetafdruk van de stad. En op twee manieren bijdraagt aan het temperen van de klimaatinstorting.
Waterbeheer als ecosysteemdienst
Bomen reguleren ook water. Ze dempen of voorkomen water run-off van regenbuien op drie manieren.
Ten eerste vangen bladeren veel regen en laten ze het verspreid in de tijd vallen op de grond. In plaats van dat het recht op en naar de straat gaat.
Ten tweede verdampt veel regen meteen vanaf de bladeren.
Ten derde nemen bomen in droge perioden ook water op via hun bladeren.
En ten derde helpen wortelsystemen van bomen en het boomsoorteigen ecosyteem (bodemleven rond de boom) bij het infiltereren en absorberen van regenwater. Waardoor de belasting van het rioolstelsel vermindert en de kans op overstromingen daalt.
Dus door regenwater op te nemen en te vertragen, verminderen bomen de belasting op de riolering. Kortom: bomen werken als natuurlijke spons bij hevige regen en beschermen stad en bewoners tegen waterproblemen.
Biodiversiteit
Bomen bieden habitat en voedsel voor verschillende diersoorten, wat bijdraagt aan de biodiversiteit. Stedelijke bomen ondersteunen een verscheidenheid aan flora en fauna, en dragen bij aan een hogere biodiversiteit in de stad.
Ecosysteemdiensten voor gezondheid en welzijn
Bomen dragen bij aan je gezondheid en welzijn. Groen verlaagt stress, verbetert je nachtrust en stimuleert beweging en ontmoetingen.
Als je dagelijks naar groene parken of bomen kijkt, voel je je rustiger en fitter. Groen nodigt je uit om te wandelen, te sporten of met buren af te spreken.
Dit heeft bewezen gezondheidsvoordelen: in groenere buurten neemt het risico op hart- en vaatziekten af en leven mensen gemiddeld langer. Een korte blik op drie bomen vanuit huis kan je al lichter laten voelen.
De 3 – 30-300-regel: groene stad van morgen
Om al deze ecosysteemdiensten te borgen, is er de 3 – 30-300-regel voor steden. Deze richtlijn helpt steden gezond te blijven door groen en bomen concreet te maken. Hij stelt drie doelen:
- 3 bomen zicht: Vanuit elk huis, school of kantoor zie je minstens drie grote bomen. Dit zorgt direct voor rust en concentratie.
- 30% bladerdek: Minimaal 30% van de buurt is bedekt met boomkruinen. Bij dat niveau profiteert iedereen van optimale verkoeling, betere luchtkwaliteit en meer biodiversiteit. Uit onderzoek volgt dat dit al voor een gezondere microklimaat zorgt.
- 300 meter naar groen: Binnen 300 meter wandelen kom je bij een groot park of bos (minstens 0,5 ha). Dan heeft iedereen makkelijke toegang tot sport, spel en natuurbeleving.
Deze regels zijn gebaseerd op onderzoek en internationale aanbevelingen. Zo adviseert de Wereldgezondheidsorganisatie recreatiegebieden binnen 300 meter bereikbaar te maken voor elk stadsbewoner.
Wetenschappers ontdekten dat zoals al gezegd minimaal 30% bomen in een wijk hitte en ziektegevolgen sterk verminderen. De 3 – 30-300 regel is dus geen willekeurig cijferlijstje, maar een bundeling van bewezen criteria voor gezonde wijken. Veel steden en gemeenten omarmen deze aanpak voor beleid en stadsplanning.
Economische voordelen
Ook voor de economie en je portemonnee zijn bomen gunstig. Bomen geven schaduw in de zomer en beschutting in de winter, waardoor je minder hoeft te koelen of te verwarmen. Dit scheelt flink op energierekeningen.
Tegelijk verhogen bomen de waarde van huizen en bedrijfspanden. Mensen betalen gemiddeld meer voor een woning met bomen en groen in de buurt. Bomen trekken ook toeristen en recreanten aan, waardoor lokale winkels en horeca profiteren.
Uit tellingen blijkt dat elke boom op termijn meer oplevert dan hij kost. Kortweg, bomen verlagen kosten en verhogen inkomsten – een slimme investering voor burgers en gemeenten.
Buiten de stad en dan vooral in bossen hebben bomen houtproductie als hun belangrijkste economische waarde. In de zin van meubelhout, timmerhout of brandhout.
Invloed van ecosysteemdiensten van bomen op stedelijk boombeheer
Het begrip ecosysteemdiensten heeft stedelijk boombeheer beïnvloed door het belang van bomen in stedelijke gebieden te benadrukken en aan te zetten tot integratie van groen in stedelijke planning en beleid. Dit heeft geleid tot:
- Geïntegreerde groene infrastructuurplannen.
- Investeringen in het planten en onderhouden van bomen.
- Ontwikkeling van beleidskaders die de waarde van bomen erkennen en beschermen.
Bomen planten in beleid en ontwerp
Gemeentes, stadsbesturen en ontwerpers spelen een grote rol in het benutten van ecosysteemdiensten. Veel beleid zet inmiddels in op doelbewust groen.
Zo adviseert de EU om in elke wijk minimaal 10% bomenkroonbedekking te hebben, en liefst 30% om gezondheid en klimaat te verbeteren.
Steden maken plannen voor groene infrastructuur: pleinen met bomen, groene schoolpleinen, groene gevels en parken.
Als inwoner kun je meedenken of meehelpen: een boom planten, buurtboomgaarden ondersteunen, of je buurtgroen onderhouden.
Architecten kunnen bij ieder gebouw zorgen voor bomen aan de straat of een daktuin. Zo bouw je samen aan een stad waar ecosysteemdiensten volop werken.
Elke boom telt: zo investeer je in jouw gezondheid, leefbaarheid en economische toekomst.
Grondleggers van ecosysteemdiensten van bomen
Het concept van ecosysteemdiensten werd prominent gemaakt door ecologen zoals Gretchen Daily en Robert Costanza in de jaren 90. Hun werk legde de basis voor de economische waardering van ecosysteemdiensten.
Ecosysteemdiensten van bomen: van theorie tot beleid
Het idee achter ecosysteemdiensten is nog niet zo oud. Pas sinds de jaren 1980 en vooral de jaren 2000 begint men wereldwijd in te zien dat de natuur – en bomen in het bijzonder – niet alleen mooi of nuttig zijn, maar ook letterlijk levensbelangrijke diensten leveren aan mens en samenleving. De grote doorbraak kwam er in 2005 met het beroemde rapport van de Millennium Ecosystem Assessment, een VN-project dat het begrip “ecosysteemdiensten” internationaal op de kaart zette.
Sindsdien groeit het bewustzijn razendsnel. Ecologen, stedenbouwkundigen en beleidsmakers werken steeds nauwer samen om de voordelen van bomen meetbaar te maken. In Nederland en Vlaanderen helpt dit bijvoorbeeld om bomen op te nemen in omgevingsplannen, vergunningen en klimaatadaptatiestrategieën. Waar bomen vroeger enkel esthetisch of recreatief werden gewaardeerd, zijn ze vandaag ook erkend als ‘functionele infrastructuur’.
Cecil Konijnendijk en de 3 – 30-300 regel
Een van de belangrijkste pleitbezorgers van bomen in steden is professor Cecil Konijnendijk, een internationaal toonaangevende bomenexpert met wortels in Nederland. Hij heeft tientallen jaren onderzoek gedaan naar hoe groen onze gezondheid beïnvloedt, en hoe je steden beter kunt ontwerpen met bomen als kernonderdeel van het stadsweefsel.
Cecil Konijnendijk is de bedenker van de 3 – 30-300-regel, die hij baseert op tientallen wetenschappelijke studies uit heel de wereld. Deze regel is intussen een populaire en krachtige richtlijn geworden voor stadsplanning, groenbeleid en openbare gezondheid. De regel helpt steden om groen doelgericht en meetbaar in te zetten, op basis van aantoonbare effecten.
Zijn werk benadrukt ook het belang van gelijke toegang tot bomen. Niet alleen rijke buurten moeten profiteren van schaduw, schone lucht en rust. Elke straat verdient bomen, en elke inwoner verdient toegang tot de ecosysteemdiensten die bomen bieden.
En waarschijnlijk is het zelfs meer rendabel om als gemeente of stad om eerst in te zetten in wijken met sociale achterstand of hogere werkloosheid, voor de aanplant van meer kwaliteitsvolle bomen. Dan tegenover te investeren in wijken waar alles al groener is en beter gaat.
Konijnendijk stichtte mee het Nature-Based Solutions Institute en werkte voor universiteiten in onder meer Kopenhagen, Vancouver en Barcelona. Hij inspireert gemeentebesturen wereldwijd om bomen niet langer als kostenpost te zien, maar als slimme investering in gezondheid, klimaat en leefbaarheid.
Methoden om ecosysteemdiensten te berekenen
i‑Tree Software
Een suite van tools ontwikkeld door de USDA Forest Service die de structurele, ecologische en economische voordelen van stedelijke bomen kwantificeert.
Ecosystem Valuation
Economische modellen en methoden zoals “willingness to pay” en kostenbesparingen worden gebruikt om de waarde van ecosysteemdiensten te schatten.
Luchtkwaliteitsmodellen
Deze berekenen de hoeveelheid vervuiling die door bomen wordt verwijderd en de daarmee gepaard gaande gezondheidsvoordelen.
Verdere impact op stedelijk boombeheer
De focus op ecosysteemdiensten heeft geleid tot meer wetenschappelijk onderbouwde benaderingen in stedelijk boombeheer. Enkele concrete invloeden zijn:
Strategisch planten en onderhoud
Selectie van boomsoorten die de meeste voordelen bieden voor specifieke stedelijke omgevingen, bijvoorbeeld soorten die goed zijn in het verminderen van luchtvervuiling of waterbeheer.
Langetermijnplanning
Integratie van groeninfrastructuur in stadsplanning om toekomstige generaties te verzekeren van de voordelen van bomen.
Bewustzijn en educatie
Gemeenten en organisaties informeren bewoners over de voordelen van stedelijke bomen, wat kan leiden tot meer steun en betrokkenheid van de gemeenschap bij boomplantprogramma’s.
Kwantificering van ecosysteemdiensten
Ecosysteemdiensten worden steeds meer gekwantificeerd om hun waarde aan te tonen en beleidsbeslissingen te ondersteunen. Hier zijn enkele specifieke methoden en tools die worden gebruikt:
i‑Tree Tools
- i‑Tree Eco: Berekent de structurele waarde van een bomenbestand en de ecologische en economische voordelen.
- i‑Tree Canopy: Gebruikt luchtfoto’s en GIS om de dekking van het bladerdak en de bijbehorende voordelen te schatten.
- i‑Tree Hydro: Analyseert de effecten van bomen op waterafvoer en waterkwaliteit.
Ecologische en gezondheidseffecten
- Luchtkwaliteitsmodellen: Deze gebruiken gegevens over de luchtverontreiniging om de hoeveelheid vervuiling die door bomen wordt geabsorbeerd te berekenen en de resulterende gezondheidsvoordelen te schatten.
- Koolstofopslag en ‑vastlegging: Bomen spelen een rol in de opslag van koolstof, wat bijdraagt aan de mitigatie van klimaatverandering. Dit wordt vaak berekend in termen van tonnen CO2 opgeslagen per jaar.
Economische modellen rond ecosysteemdiensten van bomen
- Willingness to Pay: Onderzoeksmethoden waarbij bewoners aangeven hoeveel ze bereid zijn te betalen voor de voordelen die bomen bieden.
- Kosten-batenanalyse: Vergelijking van de kosten van boombeheer met de economische waarde van de ecosysteemdiensten die ze leveren, zoals energiebesparing door schaduw en vermindering van gezondheidskosten door schonere lucht.
Grondleggers en historie
De conceptuele basis voor ecosysteemdiensten werd gelegd in de jaren 70 en 80, maar het kreeg brede aandacht door het werk van wetenschappers zoals Gretchen Daily en Robert Costanza in de jaren 90. Hun publicaties benadrukten de noodzaak om de waarde van natuur in economische termen uit te drukken. Wat leidde tot de integratie van ecosysteemdiensten in milieubeleid en stedelijk beheer.
- Gretchen Daily: haar werk richtte zich op het kwantificeren van de diensten die ecosystemen aan de mens leveren.
- Robert Costanza: zijn onderzoek naar de economische waarde van ecosysteemdiensten was baanbrekend en hielp beleidsmakers de financiële impact van natuurlijke hulpbronnen te begrijpen.
Praktische voorbeelden van ecosysteemndiensten van bomen
Het kwantificeren en waarderen van ecosysteemdiensten van bomen helpt steden om te beslissen over investeringen in groeninfrastructuur. En om de voordelen van bomen duidelijk te communiceren aan bewoners en besluitvormers. Deze aanpak ondersteunt duurzame stedelijke ontwikkeling. En draagt bij aan de verbetering van de leefbaarheid en milieukwaliteit in stedelijke gebieden.
Er zijn verschillende steden die de ecosysteemdiensten van hun bomen hebben in kaart gebracht. Hier zijn enkele voorbeelden:
Specifieke initiatieven in Antwerpen
Project ‘Bomen zijn cool’
Dit burgerwetenschapsproject van de Universiteit Antwerpen onderzoekt de bijdrage van bomen in private tuinen aan de verkoeling van de stad en hun andere ecosysteemdiensten.
Het project benadrukt de rol van zowel openbaar als privaat groen in het verbeteren van de leefbaarheid en klimaatadaptatie in de stad (UAntwerpen).
Stadsbeleid en groenplanning
Antwerpen heeft plannen en initiatieven om meer bomen te planten en bestaande groenvoorzieningen te onderhouden, zoals het Bomenplan (intussen versie 2.0) van de stad Antwerpen.
Dit plan richt zich op het aanplanten en bekomen van grote kwaliteitsvolle bomen op lange termijn. En het verbeteren van groeiplaatsen om de voordelen van stedelijk groen te maximaliseren (UAntwerpen).
Het is volgens dit Bomenplan 2.0 de bedoeling om na het einde van infrastructuurwerken over minimaal dezelfde “canopy cover” (of kroonprojecties van bomen) te beschikken. Waardoor op termijn de kroonbedekking van Antwerpen alleen maar groter zal worden.
New York City, USA
- Project: MillionTreesNYC
- Grootte: Meer dan een miljoen bomen.
- Ecosysteemdiensten: Vermindering van luchtvervuiling, koolstofopslag, stormwaterbeheer en energiebesparing.
- Resultaten: Bomen in New York City besparen jaarlijks miljoenen dollars aan energiekosten, verminderen de koolstofvoetafdruk en verbeteren de luchtkwaliteit aanzienlijk.
London, UK
- Project: i‑Tree Eco London
- Grootte: ongeveer 8,4 miljoen bomen.
- Ecosysteemdiensten: koolstofopslag, luchtvervuilingsverwijdering, waterretentie en temperatuurregulatie.
- Resultaten: bomen in Londen slaan jaarlijks ongeveer 2,4 miljoen ton koolstof op en verwijderen aanzienlijke hoeveelheden vervuilende stoffen zoals stikstofdioxide en fijnstof uit de lucht.
Melbourne, Australia
- Project: Urban Forest Strategy
- Grootte: ongeveer 77.000 straatbomen.
- Ecosysteemdiensten: verkoeling, luchtkwaliteitverbetering, waterbeheer en verhoogde biodiversiteit.
- Resultaten: de bomen in Melbourne verminderen het stedelijke hitte-eiland effect en zorgen voor een aangenamere leefomgeving door het verlagen van de temperatuur in de stad.
Toronto, Canada
- Project: Every Tree Counts
- Grootte: ongeveer 10,2 miljoen bomen.
- Ecosysteemdiensten: koolstofopslag, luchtvervuilingsverwijdering, stormwaterbeheer en energiebesparing.
- Resultaten: de stedelijke bomen in Toronto slaan jaarlijks ongeveer 1,1 miljoen ton koolstof op en besparen de stad miljoenen dollars door verminderde energiebehoeften.
Chicago, USA
- Project: i‑Tree Eco Chicago
- Grootte: ongeveer 3,6 miljoen bomen.
- Ecosysteemdiensten: luchtvervuilingsverwijdering, koolstofopslag, stormwaterbeheer en energiebesparing.
- Resultaten: Chicago’s bomen verwijderen jaarlijks ongeveer 18.000 ton luchtverontreinigende stoffen en besparen miljoenen dollars aan energiekosten.
Deze voorbeelden illustreren hoe steden over de hele wereld de waarde van bomen erkennen. En actief werken aan het kwantificeren en maximaliseren van de ecosysteemdiensten die ze bieden. Door dergelijke projecten kunnen steden hun groene infrastructuur beter beheren, waardoor de levenskwaliteit van hun inwoners verbetert.
Besluit ecosysteemdiensten van bomen
Door het begrip van ecosysteemdiensten van bomen en de ontwikkeling van tools zoals i‑Tree, kunnen beleidsmakers, planners en gemeenschappen beter geïnformeerde beslissingen nemen over het beheer van stedelijke bomen. En over de integratie van groen in stedelijke gebieden. Wat leidt tot verbeterde milieukwaliteit en leefbaarheid in stedelijke gebieden.