
Dood hout in bomen; hoe ontstaat het en veiligheid
Dood hout in bomen ontstaat als gevolg van natuurlijke veroudering, ziektes, insectenplagen of mechanische beschadigingen. En ook door lichtgebrek. Al dan niet veroorzaakt door omgevingsfactoren. Of de ontwikkeling en groei van de kroon.
Het is een belangrijk onderdeel van het ecosysteem en biedt talrijke voordelen. Zoals het bevorderen van biodiversiteit en het bieden van habitat aan verschillende organismen.
Tegelijkertijd kan dood hout een veiligheidsrisico vormen, vooral in stedelijke gebieden. Of plaatsen waar het gebruik van de omgeving voor een verhoogd risico zorgt.
Dit artikel behandelt de oorzaken van dood hout, het belang ervan, de veiligheidsaspecten, de juiste verwijderingstechnieken en de rol van CODIT bij dood hout.
Inhoudsopgave
ToggleBovendien worden de fysiologische en morfologische aspecten van het ontstaan van dood hout besproken, evenals boomsoorten waarbij aanwezigheid van dood hout in de kruin gevaarlijk kan zijn.
Hoe ontstaat dood hout?
Dood hout in bomen ontstaat door verschillende oorzaken.
Natuurlijke veroudering
Naarmate bomen ouder worden, sterven sommige takken en delen van de stam af. Dit proces is een normaal onderdeel van de levenscyclus van een boom.
Ziekten
Bacteriële en schimmelinfecties kunnen delen van de boom of heel de boom doden. Waardoor dood hout ontstaat.
Bijvoorbeeld, de echte honingzwam (Armillaria mellea) infecteert de wortels en stam van bomen. Wat vaak leidt tot het afsterven van grote delen van de boom of heel de boom.
Ook bij roetschorsziekte, veroorzaakt door de roetschorsschimmel of Cryptostroma corticale, kan de boom uiteindelijk afsterven en ontstaat, ook al voorafgaandelijk, door hout. Deze aantasting komt vooral voor bij esdoorns, en begint vaak met afsterven van het blad, en nadien het afsterven van twijgen en takken.
Insectenplagen
Kevers en andere insecten kunnen gangen of tunnels in het hout graven. Waardoor de structuur verzwakt, disfunctionele wordt en delen van de boom kunnen afsterven.
Of insecten doorbreken de afgrendelingszone in het hout, waardoor een houtrotschimmel zich beter kan verspreiden binnen de boom en er onvoldoende functioneel hout overblijft en uiteindelijk delen gaan afsterven. Met dood hout tot gevolg.
Een voorbeeld van het doorbreken van afgrendelingszones bij een door schimmelaantasting getroffen boom, is de glanzende bosmier. Die bij het maken van zijn gangen ook afgrendelingszone doorbreekt.
Mechanische beschadigingen
Schade door stormen, bliksem of menselijke activiteiten kan ook leiden tot dood hout. Wanneer er door storm of je door overmatige snoei grote gesteltakken inkort, beschadig je steeds het hout. En omdat de houtvaten dan onderbroken worden, lijdt de boom zijn fysiologisch proces onder deze schade. Het kan zijn dat de boom hierdoor de ganse tak laat afsterven omdat hij de fysiologische processen die nodig zijn voor het functioneren en onderhouden niet meer kan vervullen.
Lichtinval en lichtbeschikbaarheid
Gebrek aan voldoende lichtinval, vooral in dichtbeboste gebieden of bij bomen die in de schaduw van hogere structuren staan, kan leiden tot het afsterven van takken in het onderste deel van de boomkroon.
Ook bij bomen in een open omgeving, sterven in de binnenkruin en tijdelijke kruin takken af omwille van lichtgebrek. Weet dat een boom ieder jaar groeit en de structuur meer aan de binnenzijde van de kroon, stelselmatig minder licht vangt. Waardoor het voor de boom niet nuttig is daar bladeren te construeren. Tenzij schaduwbladeren. Dat zijn bladeren die zeer dun zijn van opbouw en meer aan de binnenzijde van de kruin staan. Ze kunnen erg gemakkelijk aan fotosynthese doen, maar hebben weinig stevigheid. En vormen als het ware een back-up voor de bladeren aan de buitenzijde van de kroon; die disfunctioneel kunnen worden bij extremen droogte of hitte bijvoorbeeld. De schaduwbladeren bewijzen dan hun dienst.
Bomen hebben licht nodig voor fotosynthese, en takken die weinig licht ontvangen, krijgen niet genoeg energie om te overleven en sterven uiteindelijk af.
Fysiologische aspecten van dood hout
Het ontstaan van dood hout in bomen is nauw verbonden met verschillende fysiologische processen.
Fotosynthese en energieverdeling
Takken die onvoldoende licht ontvangen, produceren minder energie via fotosynthese. Deze energietekorten leiden tot een verminderde conditie en vitaliteit van de takken. En bovendien wenst de boom niet te investeren in structuren die onvoldoende energie opleveren, maar wel energie kosten om ze te onderhouden. Waardoor de takken die te weinig licht vangen uiteindelijk zullen afsterven.
Hormonale regulatie
Plantenhormonen zoals auxines en cytokininen spelen een rol in de groei en ontwikkeling van takken en de boomstructuur in zijn geheel. Onbalans in deze hormonen, bijvoorbeeld door beschadiging of ziekte, kan leiden tot het afsterven van bepaalde takken. Waardoor dood hout ontstaat.
Water- en voedingsstoftransport
Xyleemvaten zijn verantwoordelijk voor het transport van water en voedingsstoffen. Wanneer deze vaten beschadigd raken door fysieke schade, overmatige grote snoeiwonden of ziekte, kunnen de getroffen delen van de boom geen water of voedingsstoffen meer ontvangen en onvoldoende energie produceren, wat kan leiden tot het afsterven van deze delen.
Verdedigingsmechanismen
Bomen reageren op wonden en infecties door barrières te vormen in het hout. Om verdere schade en/of aantasting te beperken.
Dit proces, bekend als CODIT (Compartmentalization Of Decay In Trees), helpt de boom om infecties te isoleren en te voorkomen dat ze zich verder verspreiden van aangetaste delen naar gezonde delen. De aangetaste delen zullen afsterven, en de gezonde delen tracht de boom zo lang mogelijk te behouden en af te schermen.
Morfologische aspecten van dood hout
De morfologische kenmerken van dood hout zijn zichtbaar aan de hand van verschillende, vaak visuele duidelijk waarneembare factoren.
Taksterfte en kroonreductie
Wanneer takken afsterven door gebrek aan licht of andere stressfactoren, vallen ze uiteindelijk van de boom of blijven als dode takken hangen. Dit resulteert in een natuurlijke kroonreductie, waarbij de bovenste en buitenste delen van de boomkroon vitaler blijven dan de onderste en binnenste delen.
Wanneer dood hout aan de buitenzijde van de kroon ontstaat, waar wel voldoende licht aanwezig is, spreken we van retractie of natuurlijke kroonreductie. Veelal omwille van problemen in de bodem. Zoals bij bodemverdichting of wortelschade bij civiele werkzaamheden in de buurt van de boom.
Dood hout vertoont vaak kenmerken zoals scheuren, holtes en verminderd houtvolume. Dit kan te wijten zijn aan de afbraak van lignine en cellulose door schimmels bijvoorbeeld. Denk hierbij bijvoorbeeld aan harslakzwam op Amerikaanse eik, waar je vaak de inclinatie van het hout (vermindert houtvolume) in de stam of gesteltakken kan zien.
Houtrot
Verschillende soorten houtrotschimmels spelen een cruciale rol bij de afbraak van dood hout en in sommige gevallen zelfs levend hout.
Witrot, bruinrot en zachtrot zijn drie hoofdtypen van houtrot, elk met hun eigen specifieke effecten op de houtstructuur.
De manier waarop bepaalde houtsoorten worden aangetast door schimmels, zal voor een groot stuk ook mee de veiligheid of breukgevoeligheid van de afgestorven of aangetaste delen bepalen.
Zo zijn echte tonderzwam op beuk of populier en zwavelzwam op inheemse eik of tamme kastanje best erg gevaarlijke aantastingen die voor een hoge breukgevoeligheid zorgen.
Reïteratie
Dit is het proces waarbij bomen nieuwe scheuten en takken vormen vanuit slapende knoppen in reactie op stress of schade. Reïteratie helpt de boom om nieuwe groeipunten te ontwikkelen en kan de vorm en structuur van de boom veranderen.
Het belang van dood hout
Dood hout speelt een cruciale rol in het natuurlijke ecosysteem en boomsoorteigen ecosysteem.
Dood hout zorgt voor habitat
Het biedt een leefomgeving voor tal van organismen, zoals schimmels, insecten, vogels en kleine zoogdieren. Schimmels zoals de honingzwam helpen bij de afbraak van dood hout, wat essentieel is voor de kringloop van voedingsstoffen.
Dood hout verhoogd de biodiversiteit
Dood hout bevordert biodiversiteit door verschillende niches te creëren voor diverse soorten. Zowel op het gebied van schimmels, insecten als andere levende wezens zoals vleermuizen, eekhoorns, …
Bodemvruchtbaarheid
Door de afbraak van dood hout worden voedingsstoffen teruggegeven aan de bodem. Houtrotters koloniseren het dode hout, breken het af, en geven de mineralen via hun schimmeldraden in de bodem terug af aan de organismen in de bodem. En via ectomycorrhizavormende of endomycorrhizavormende symbionten terug aan de boom of andere planten.
Hierdoor neemt ook de vruchtbaarheid van de bomde toe. Wat de groei van nieuwe planten bevordert.
Veiligheidsaspecten van dood hout
Hoewel dood hout ecologisch waardevol is, kan het ook een veiligheidsrisico vormen. En dit voor een deel afhankelijk van de boomsoort. En afhankelijk van de intensiteit van het gebruik van de omgeving van de boom.
Zones met intens gebruik, zoals in de buurt van scholen of drukke wegen, zorgen voor een hoger risico op ernstige gevolgschade. Tegenover niet intens gebruikte zones, zoals te midden van een bos bijvoorbeeld. Waar nooit iemand komt.
De kans op takken dood hout die kunnen afbreken en vallen, wat gevaarlijk is in stedelijke gebieden of langs wegen, zorgt er voor verhoogd risico. Omwille van de schade en leed die het kan veroorzaken.
Verzwakte bomen, met veel dood hout, kunnen ontwortel of een stambreuk hebben bij sterke wind of zware regenval. Ook dit zorgt voor een verhoogd risico.
Daarom inventariseer je steeds het dood hout tijdens de inspectie van bomen. Of tijdens een boomveiligheidscontrole. De grootte van het dood hout neem je mee in je rapportering, alsook de intensiteit van het gebruik van de omgeving. Zodat je nadien een risicogetal kan berekenen en er de juiste maatregelen kan tegenover stellen.
Meer veiligere boomsoorten voor dood hout
Sommige boomsoorten vormen “minder gevaarlijk” dood hout. Omdat ze niet snel grote takken laten vallen. En de takken, als ze dood zijn, eerder stelselmatig vanaf het uiteinde zachtjes gaan wegrotten, terwijl de basis voldoende sterk blijft en de dode tak niet gemakkelijk zal vallen.
Hier zijn enkele voorbeelden.
Eik (Quercus robur en Quercus petraea)
Deze bomen en takken hebben de neiging om traag af te sterven en rotten geleidelijk weg. Waardoor het risico op grote vallende takken eerder klein is.
De dode takken zullen aan hun uiteinde eerst het sterkste degenereren en sponsachtig worden. Waardoor slechts kleine stukjes en licht materiaal valt.
Tamme kastanje (Castanea sativa)
Tamme kastanjebomen hebben vergelijkbare eigenschappen als de inheemse eiken en sterven geleidelijk af. Wat veiliger is betreffende dood hout in stedelijke gebieden.
Boomsoorten met meer gevaarlijk dood hout
Bepaalde boomsoorten vormen een groter risico bij het afsterven van takken. Omdat deze vaak in grote stukken of volledig in zijn geheel vallen. Hieronder worden enkele van deze boomsoorten besproken, inclusief de oorzaken en kenmerken van het, in dit geval, gevaarlijke dood hout.
Picea abies (fijnspar):
Fijnsparren staan erom bekend dat hun dode takken en stammen vaak in grote stukken afbreken en vallen. Deze boomsoort is namelijk gevoelig voor schimmelinfecties, zoals de dennenmoorder en insectenplagen, zoals de letterzetter. Wat leidt tot verzwakking en afsterven van vaak de ganse boom.
Fagus silvatica (gewone beuk)
Gewone beuken vormen in hun kroon binnenin, omwille van lichtgebrek, vaak grote zware takken dood hout. Deze takken rotten eerst af aan de basis of takaanhechting, vooraleer de tak zelf is gedegenereerd. Waardoor de ganse zware tak met dood hout naar beneden valt.
Fraxinus excelsior (es):
Essen kunnen grote dode takken laten vallen. Vooral door essentaksterfte. De essentaksterfte, veroorzaakt door de schimmel Hymenoscyphus fraxineus, leidt tot het afsterven van grote takken en delen van de kruin. Groot dood hout valt vooraleer het is weggerot, vaak in tegenstelling tot bij inheemse eik en tamme kastanje.
Verwijdering van dood hout
Het verwijderen van dood hout kan op verschillende manieren worden uitgevoerd. En het is vaak aan te raden het niet te verwijderen door het af te zagen, maar het af te breken. Tenzij het echt te groot is en een risico vormt. En overweeg uiteraard om het niet te verwijderen, als er gene veiligheidsrisico is. Want het is ecologisch en naar biodiversiteit er belangrijk om het te behouden in de boom.
Afbreken met de hand
Dit is geschikt voor kleine, dode takken die gemakkelijk te verwijderen zijn zonder gereedschap. Het voordeel is, dat je de bestaande, al gevormde afgrendelingszone, zovele mogelijk respecteert en niet beschadigd. Door het afzagen, bestaat het risico dat je een afgrendelingszone doorbreekt en de boom of tak de afgrendeling terug moet starten. Waardoor de een infectie mogelijk dichter bij de stam terecht komt. En het kost de boom extra veel energie.
Afzagen
Voor grotere takken is het gebruik van een zaag of kettingzaag noodzakelijk. Het is belangrijk om nog een deel van het dode hout te behouden, zodat je ver genoeg verwijderd zit van de afgrendelingszone. Maar dat de situatie toch veilig is.
CODIT en dood hout
CODIT (Compartmentalization Of Decay In Trees) is een belangrijk concept bij het omgaan met dood hout.
Het beschrijft hoe bomen reageren op verwondingen en infecties door deze te compartimenteren, wat betekent dat de boom probeert de verspreiding van rot en infecties te beperken door barrières te vormen binnen het hout. En op die manier dood hout af te scheiden van levend hout, om zijn structuur maximaal te beschermen. In de CODIT-theorie zijn er vier niveaus van afgrendeling in een boom.
Technische elementen en beheer van veteraanbomen
Bij het beheer van veteraanbomen is het cruciaal om te begrijpen dat aftakeling niet noodzakelijk een teken van de laatste levensfase is. Bomen kunnen door natuurlijke kroonreductie nieuwe waterloten vormen en zo hun levensduur verlengen.
Daarnaast is het belangrijk om de juiste snoeitechnieken te gebruiken. Fractuursnoei en coronet cutting zijn technieken die helpen bij het creëren van ecologisch waardevol dood hout zonder de stabiliteit van de boom te veel te compromitteren.
Samengevat
Dood hout in bomen is een natuurlijk en ecologisch waardevol fenomeen. Maar het vereist ook aandacht met betrekking tot veiligheid in intensief gebruikte zone zoals bijvoorbeeld stedelijke gebieden.
Het is belangrijk om dood hout op de juiste manier te beheren en te verwijderen, waarbij rekening wordt gehouden met de specifieke eigenschappen van verschillende boomsoorten en de principes van CODIT.
Bovendien moeten boomsoorten met gevaarlijk dood hout extra aandacht krijgen om de veiligheid te waarborgen. En moet er bij soorten die niet gemakkelijk gevaarlijk dood hout vormen, dit maximaal behouden blijven, als het veilig is.